Бор борын бялзуухай

Сая сэтгэл эмзэглээд гол сэдвээсээ хазайгаад мэдээлэл оруулчихлаа.Гэхдээ л хэлмээр санагдаад байсан юм одоо арай дээр боллоо.

Нэгэн ийм уртын дуу байдаг юм байна. Анхаа найзаасаа сонсов баярлалаа анд минь. Зөвхөн эмэгтэй хүн дуулдаг. Энэ дууны үгийг домогтой нь оруулахаар шийдэв. Энгээд гол сэдэвтээ оръё.



Хүүхэн хутагт Найдансүрэнг цэл залуугаар нь буудан хороосон

Монголд хутагт, хувилгаад тодорч байсан нь эртнийх. Олон арваараа ч тоологдох байх. Харин YIII Богд Жавзандамбын үед албан ёсоор бий болсон "тамгатай хутагт" есхөн байдаг. Түүний нэг нь Цэрэннамжилын Найдансүрэн бөгөөд тэрээр Хан хэнтий уулын аймгийн Мэргэн гүний хошуу, одоогийн Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын нутагт 1900 оны үед мэндэлжээ.
Эцэг, эх хоёр нь хүүгийнхээ цовоо сэргэлэн, авхаалжтайг анзаарч нутгийн нэгэн ламд шавь оруулжээ. Хүү ч гэрээ санаж оргож боссонгүй, тухайн үеийн бурхан шашны ёс дэгпэмийг хүндэтгэж хичээнгүйлэн суралцаж байв. Гэтэл Саж лам тэргүүтэй шашны томчууд тэр хийдээр очиж нутаг нугадаа шүтэгдэх болсон Найдансүрэн хүүтэй уулзаж учирчээ. Аливаа юмны хувь төөрөг сонин байдаг хойно Найдансүрэн хүүгийн эрдмийн далайд хөл тавих хувь тавилан тэр хүнтэй уулзсанаар эхэлжээ.

Монголын бусад хутагтын түүх, намтар нэлээд элбэг баян байдаг бол Хүүхэн хутагтын 30 насны богинохон амьдрал их зөрчилтэй, эмгэнэлтэй, өрөвдөлтэй төгсчээ. 1973 онд Хэнтийн Театрын дарга байсан Т.Хишигжаргал гуай хуучилахдаа "Хүүхэн хутагт Найдансүрэн гэж хосгүй сайхан, нуруу туруу тэгш, зүс царай тунгалаг, үг яриа цэгцтэй, зан байдал төлөв төвшин,, ёстой сайн сайхны шинж бүрдсэн хүн" байсан юм билээ. Халхын ноёд хатад Хүүхэн хутагтад мөргөе сүсэглэе гэхээсээ илүү түүнийг харж нүд баясгая, сэтгэл сэргээе, танилцаж хөөрөлдөе гэдгээ илүүд үздэг байж.

1922 онд Саж ламын хэрэг мандаж Ерөнхий сайд Бодоотой хамт буудагдахад хүүхэн хутагт оргож гэнэ, баригдаж гэнэ гэсэн цуу яриа их тархсан юм гэсэн. Хүүхэн худагт До яаманд баригдахын даваан дээр урагшаа хил даван оргож гарсан байдаг. 1930 онд Гончигдоо нарын чекистууд лам болон хувирч очоод баривчлан авчирч цаазалжээ. Хүүхэн хутагтад зориулан халх Монгол даяар үе дамжин дуулж ирсэн нэгэн дууг МУИС-ийн багш асан Г.Ойдовжамц бүрэн эхээр нь бичиж өгснийг толилуулья.

Бор борын бялзуухай нь
Босгон дээгүүр жиргэж байна шүү
Болзоо нь үгүй Хүүхэн хутагт
Босон суунгаа чилээстэй
Баян баргын адуу нь
Баахан хэцүү манаатай
Балар шугуйн дунд
Байн байн бүгээстэй
Баян баргын адуун нь
Гучин гурван шаргатай л гэнэ
Гучин гурван шаргын
Гурваас бусад нь жороо л гэнэ шүү
Хоёр шөнө нь отлоо доо
Хойтох шөнө нь
Нойр ихтийн гадуур
Наргиуласхийгээд өнгөрлөө
Нохой муутын гадуур
Доргиулс хийгээд өнгөрлөө
Шанхны минь үсийг харвал
Сайхан хүүхэн гэнэ биз
Саадаг нумыг минь харвал
Сайн эр гэнэ биз
Унасан морь минь
Усан тэлмэн жороо доо
Тохсон эмээл минь
Тохой зандан бүүрэгтэй
Барьсан ташуур минь
Барим хэрийн зандан
Дөрөөлсөн дөрөө минь
Дөрвөн лангийн жийжүү.

Энэ дуунаас үзвэл нэг хэсэг Хүүхэн хутагт шилийн сайн эр болж явсан бололтой. Уг нь Хүүхэн худагт Найдансүрэн Улсын дээд хуралд суудалтай, Зүүн аймгийн ноёдын чуулганыг даргалагч. Богдын засгийн газрын том тушаалтан байсан гэж түүхэнд тэмдэглэжээ.

Хүүхэн хутагтаас Хэнтийн коммунистууд одоо ч цэрвэсэн хэвээр байдаг нь сонин. Хэнтийн 80 жилийн ойгоор түүний эдэлж хэрэглэж байсан эд зүйлс, зураг хөргийг аймгийн музейд байрлуулах гэж АН-ыхан хөөцөлдөж Д.Арвин гишүүнд хүртэл айлтгаад бараагүй гэнэ билээ. Д.Арвин гишүүн нутгийнхаа хутагтын талаар ямар ч мэдлэггүй атлаа их мэдэгчийн дүр эсгэж "Тэр эсэргүү хөгшин ламаар яах юм бэ" гээд музейд юу ч тавиулахгүй хэмээн тас хөндлөн "хэвтжээ". Хүүхэн хутагт Найдансүрэн цэл залуу 30-хан насандаа буудуулсан юм шүү гэдгийг Д.Арвинд хэлмээр санагдлаа.

Хүүхэн хутагтын хойд дүр Ламаадан Гомбын Ламаадан буюу Цэрэнпунцаг гэдэг найман настай жаал хүүг Хүүхэн хутагтын хойд дүр хэмээн нутгийн сүсэгтнүүд тодруулсан тэр цагаас газар газрын хүмүүс ирж түүнд мөргөж сөгдөж, бишрэх болжээ. Угийн сэргэлэн цовоо, ухаалаг энэ жаалд эвгүй байсан ч сүсэгтэн олны бишрэлийг дийлж чадсангүй. 1944 оны зун ДЯЯ-ны хэсэг хүн очиж Хэнтийн дарга нартай нэгэн тохироо хийгээд явжээ. Удалгүй аймгийн дарга Дондов, ДХХ-ын дарга шар Рэнцэн нар Хэнтийн төвийн багш нарыг цуглуулж Хүүхэн хутагтын хойд түр хэмээн олныг мунхруулж байгаа нэгэн этгээдийг тусгаарлах болсон. Эхлээд танай сургуульд оруулж засрах төлөв байдлыг ажиглаж байгаад хэрхэх тухай жич шийднэ гэж чангахан анхааруулаад хэрэв багш нар түүнийг хараанаас гаргаж нууцыг задруулбал шийтгэнэ гэжээ.

Тормолзсон хар нүдтэй улаа бутарсан шардуу царайтай Ламаадан тус сургуулийн сурагч болжээ. Тухайн үед тэнд багшлаж байсан нэрт эрдэмтэн, түүхийн ухааны доктор Лхамсүрэнгийн Бат-Очир гуай юу гэж ярьсныг сонирхуулъя.

...Ламаадан гэж хачин амьтан орж ирэх байх аа гэж бодож байтал "цовоо сэргэлэн байрын хөөрхөн хүү" байсан, бид ээлжээр жижүүрлэж манана, зүүн аймгийн сүсэгтнүүд авгай, хөгшид тэр хүүхдээс адис авах гэж дайрч биднийг сандаргана. Манай сургуулийн захирал Лхүндэвсамбуу бас Өмнөдэлгэрийн хүн. Ламаадангийн ангийнх нь багш Санж гэж эмэгтэй одоо 90 гаруй насыг зооглож буй хөгшин буй. Тэд тэр хүүхдийг өрөвдөж хайрлахаас гадна өөрсдөө хэл аманд орчихгүй яаж салах вэ гэсэн бодолтой байсан даа. Удаа ч үгүй тэр жаал гэнэт алга болсон, чухам яасныг хэн ч мэдээгүй" гэсэн байх аж.

Харин тэр жаалтай хамт сурч байсан А.Шагдар гуай /хожим лектор байсан/ ярихдаа: "Бид бүгдээрээ л тэр жаалыг шохоорхож харна, би нэг удаа багш нарын нүдийг гэтэж байгаад сэмхэн орж аав ээж, гэрээ их санаж байна, ирэх нь үү гэж мэргэлүүлсэн тэр хүү "би ч гэрээ бас санаж л байна гээд санаа алдаж аав ээж чинь ирэхгүй, харин чи cap болоод бүрмөсөн очно" гэлээ. Нээрээ ч би цусан хатгаа тусаад бүрмөсөн харьсан юм даа" гэв.

Философийн ухааны доктор Рэгзэндорж гуай ярихдаа "би бас түүнтэй хамт сурч байсан шавар авч гар дотроо нэг эргүүлээд л мал амьтан хүний дүрс их гоё хийдэг ер бишийн жаал байсан" гэв. Тэр есөн настай хүүхдийн хувь заяа хэрхсэнийг бид бүгд мэднэ. Жаахан хүүхдийг эсэргүү дайсан болгож эцэг эхийнх нь хамт буудаж байсан туршлага тухайн үеийн коммунист Орос, социалист Монгол хоёрт л гарсан нь даанч бэрх юм даа.

Ц.Навагчамба

Эхийг эндээс авав.
http://origo.mn/index.php?z=/0/0/9380/142/

Сэтгэл эмзэглэв

Саяхан нэгэн сайт руу орж үзлээ(http://www.urtinduu.com). Уртын дуу бол бидэнд эцэг өвгөдөөс үлдээсэн нандин өв юм. Бидэнтэй л адил энэ соёлыг авч үлдэж одоо ч үргэлжлүүлж яваа хүмүүс бол өвөрлөгч ард түмэн юм. Өвөрлөгч ахан дүүс маань харин нэрээ бичихдээ дотор газрын аялага оруулж бичиж байгаа нь харамсмаар юм. Жишээ нь shiliin gol гэж бичихдээ Xilingole гэж бичиж байна. Chuluunbat gej бичихэд Chaolunbatu гэх зэргээр бичиж байна. Энэ нь бидний өвөрлөгч ахан дүүс маань их далайд дусаасан сүүн дусал лугаа адил алга болж байгаа юм биш байгаадаа гэсэн эмзэглэлийг төрүүлж байна.

Nokia утасны зарим кодын тайлбар

Манай монголчууд төдийгүй дэлхий дээр Nokia гар утас хэрэглэгчид хамгийн олон байдаг. Энэ олон хүний нэг нь би :-). Энгээд танин мэдэхүйд бага ч гэсэн хэрэг болох болов уу гээд дараах хэдэн кодуудын тайлбарыг өөрийнхөө мэдэхээр орууллаа.



*#06# - IMEI
Энэ нь бидний мэдэхээр утасны сериал дугаар. Бид утас авахдаа энэ дугаарыг утасны арын
гялгар цаасан дээрх дугаартай тулгаж авдаг тэр шүү дээ.
Тэгвэл энэ нь нийт 15 оронтой тоо байдаг байна.
1-6 орон нь TAC(Type Approval Code)
7-8 орон нь FAC(Final Assembly Code)
9-14 oрон нь SNR(Serial Number)
15 -р орон нь SP(Spare)
нэмж хэлхэд GSM төрлийин бүх утас нь давтагдахгүй хувийн дугаартай байдаг юм шиг байна лээ. Энэ кодыг бусад утасан дээр туршихад болж байна лээ.

*#0000# - Phone software revision type
Тухайн утасны загвар болон хэзээ программ нь суулгагдсан зэргийг харж болно.

*#92702689# - To check total time used
Энэ кодыг оруулахад тухайн утасны дэлгэрэнгүй мэдээлэл гарна. Үүнд:

1. IMEI,
2. нийт ярьсан цаг,
3. үйлдвэрлэсэн огноо,
4. худалдагдсан огноо(энийг тухайн хэрэглэгч утасаа худалдан аваад өөрөө оруулна),
5. засвард орсон огноо

зэрэг багтах болно.

*#3370# - To activate EFR(Enhanced Full Rate)
Утасны идэвхитэй ажиллах коэффцентийг нэмэгдүүлнэ. Ойролцоогоор 5% нэмэгдэнэ.
Энгэхдээ тэжээлийн ашиглах норм нэмэгдэхгүй. Идэвхигүй болгохын тулд *#3370*.

*#4270# - Active HRC(Half Rate Clarity)
*#746025625#(*#sim oclock#)

#pw+(mastercode)+(y)#
# - Double cross
w - Press '*' three times
p - Press '*' four times
t - press '*' two times
mastercode - 1234567890
y - Number 1 to 4

SIM lock checks #pw+1234567890+1#
gives provider - Lock status
gives network - Lock status
Сүүлийн хэдэн кодыг ашиглаж үзээгүй учир яг нарийн тайлбарлаж чадахгүй нь.
Иймээс англи хэл дээрх тайлбартай нь орууллаа.
Nokia N серийн зарим утас дээр ажиллахгүй байж магад шүү.

Нэг ийм шүлэг байна

Мэдэхгүй ээ нэг ийм шүлэг байна.

Хавар эртийн бороо хангай дэлхийг сэргээдэгсэн

Хүүхэд ахуй байхдаа андуудтайгаа ханталаа хуваалцдагсан сэтгэлээ

Цагаа олж орсон бороо хүж дэлхийг сэргээдэгсэн

Цагаа олж хэлсэн үгс үнэн байвал мөн ч тустай байдагсан

Намар оройн бороо сэрүүн байдагсан

Насан багийн найзууд минь холдоод ч байх шиг

Өвөл орсон цас харанхуй шөнийг гэрэлтүүлдэгсэн

Өөрийн хэдэн найзын шүүмж замыг гэрэлтүүлнэм

Стилийн тухай Жорж Арманийн 21 “нууцаас”

Дэлхийн хамгийн шилдэг дизайнеруудын нэг Жоржио Армани эрчүүдэд зориулж стиль, имижээ бүрдүүлэх, амжилтад хүрэх, бусдын хүндлэлийг хэрхэн хүлээдэг тухай “нууцаасаа” дэлгэж байна.

1. Гутал худалдан авахдаа хэзээ ч битгий мөнгөө харамлаж бай. Энэ таны үндсэн гардероб биш гэж үү. Хямдхан гутал. Энэ бол хуурамч хэмнэлт.

2. Ажил, амьдрал хоёрын зохицол. Энэ бол хүн бүрийн амжилтад хүрэх түлхүүр. Би ажлын төлөө амьдралаа золиосолсон хүн. Хэрвээ дахин эхнээс нь эхэлдэгсэн бол би бүхнийг өөрөөр хийх байсан.

3. Хар, хар хөх өнгө гуалиг харагдуулдаг. Хэрэв танд энэ өнгө таалагдвал хар,хөх өнгийн даавуун хувцас, хослол өмсөөд туршаад үзээрэй.

4. Хувцсандаа хэт анхаарал тавьдгаа хэзээ ч битгий илэрхийл. Хамгийн стильтэй хүмүүс бага хүч зарцуулсан мэт харагдаж чаддаг. Моод – энэ бол өөрийгөө илэрхийлэх арга биш гэж үү.

5. Хэрвээ та спортоор эрчимтэй хичээллэдэг бол таны бие бялдрын тодорхой хэсгүүд илүүтэй хөгждөг. Энэ тохиолдолд заавал захиалгаар хувцсаа оёул. Саяхнаас би “Челси” багийн хувцсыг өмсдөг болсон.

6. Хүмүүс өөрийн жинхэнэ наснаасаа 20 насаар дүү харагдаж байна гэж ярьцгаадаг. Миний нууцын тодорхой хэсэг нь генийн ач тус. Миний ээж 90 насалсан. Тэр үедээ яг л 65 настай юм шиг харагддаг байсан. Би бас тийм байх болов уу гэж найдаж байна. Гэхдээ үүний тулд хувийн сахилга бат хэрэгтэй. Үүнд, хэт орой унтахаас зайлсхий. Хэтрүүлж уух хэрэггүй. Тамхинаас татгалз. Өөрийгөө хянаж байхыг битгий мартаарай.

7. “Та хүссэн бүхнээ байнга аваад байж чадахгүй шүү дээ” гэж Мика Жаггер хэлдэг. Тиймээ, би хэзээ ч юм өндөр сайхан хамартай болохыг хүсдэг байсан. Гэвч өөрт байгаа бүхнээ хүлээн зөвшөөрч, түүнийгээ хамгийн өндөр үр бүтээлтэйгээр ашигла. Өөрчлөгдөшгүй зүйлийг өөрчлөх гэж цаг үрэх хэрэггүй юм.

8. Секси харагдахын тулд өөртөө итгэлтэй байх ёстой. Энэ бол бие болон сэтгэлийн хүч.

9. 50 нас хүртлээ би өөрийн бие бялдрын тухай огт боддоггүй байсан. Найз маань миний анхаарлыг үүн дээр төвлөрүүлж өгсөн. Одоо би өдөр бүр фитнесс танхимд хичээллэдэг. Дасгал хийх тусам сэтгэл санаа өөдрөг болж, анхаарал төвлөрөн, тав тухыг илүүтэй мэдэрдэг болсон.

10. Зарим хүмүүс үргэлж сайхан харагдах арга ухаанаа олсон байдаг. Жишээ нь, Кэри Грант байна. Түүнийг костюмтай байхад нь харахад тун сайхан. Миний найз Жорж Клуни гэхэд хувцасгүй байсан ч гайхалтай харагдах болно.

11. Эр хүний үндсэн гардероб бол пиджак. Тиймээс пиджак эр хүнд “идеально” зохисон байх ёстой. Сайхан хослол өмссөн байхад бусад бүх зүйл аяндаа зохицно.

12. Сайхан хувцас өөртөө итгэх итгэлийг өгөхийн зэрэгцээ таны үйлдлийг эрчимжүүлнэ.Миний нэг найз регбигийн баг худалдан авсан тухайгаа утсаар мэдэгдлээ. Энэ түүний бүр багын мөрөөдөл байсан юм. Гэвч үйл явц тааруухан өрнөлөө. Тэр багаа хувцаслахыг надаас хүссэн юм. Би ч зөвшөөрсөн. Энэ бол Рассел Кроу байсан л даа. Одоо австралийн регбигийн “Rabbitohs” баг дахин ялалт байгуулсан шүү.

13. Алдар нэр. Энэ бол дөнгө л гэсэн үг. Хүмүүс “Хэрвээ би тэгсэн бол” хэмээн харамсдаг. Би үүнийг эсэргүйцдэггүй. Тэд таавар зохиож л байг л дээ.

14. Та магад бодсоноосоо ихийг мэддэг байж болно. Эсвэл мэдэж буйгаасаа ихийг хийсэн байж болно. 1985 онд миний бизнесийн хамтрагч нас барсан юм. Тэгэхэд цөөнгүй хүмүүс манай фирмийг дампуурна гэж хүлээж байсан. Ингэж би түүний ажлыг хийж сурсан. Өөрийн дотоод хүч чадлаа хэзээ ч битгий урьдчилан дүгнэж бай.

15. Холливудын хар зангиа – Үдшийн арга хэмжээнд зориулсан байнгын гоёл. Хар костюм, цагаан цамц, тэгээд хар зангиа. Энэ бол хар зангиа ямар ч эр хүнд зохидгийн нотолгоо.

16. “Хашгирсан” хурц өнгөнөөс илүүтэй зөөлөн, саармаг өнгийн даавууг сонго. Моод, загварын өнцгөөс харвал зөөлөн өнгө илүү дуулгавартай байдаг юм.

17. Өнөөдөр аксессуар л хүний гадаад төрхийг тодорхойлж байна. Тиймээс сайн чанарын гутал, бүс, цүнх зэргийг сонгон хэрэглэ.

18. Сайхан үнэр хурц шинж чанарыг агуулдаг. Энэ бол та өрөөнд орж ирэхэд хүмүүсийн авдаг анхны мэдрэмж. Таныг өрөөнөөс гарч явсны дараа ч тэр үлддэг.

19. Өөрийн үзэл бодлоо ямагт хамгаал.

20. Би өнөөдөр тун баяртай байдаг болсон. Юу гэвэл зөвхөн бүсгүйчүүд төдийгүй эрчүүд ч дур булаам харагдах хүсэл тэмүүлэлтэй болсон. Би итгэдэг. Юунд гээч. Дур булаам байдал гадаад төрхийн түлхүүр гэдэгт. Энэ нь цаг хугацаанаас ч үл хамаарна.

21. Би эрэлхийлээгүй бол Сэм Жонсоныг малгайгүй байхыг хэзээ ч зөвшөөрөхгүй байсан болов уу.

Америкийн “The Times” сэтгүүлд эрчүүдэд зориулсан түүний зөвлөгөөнөөс ишлэл авлаа.

Нэгэн уртын дууны үг

Ойрд юм бичсэнгүй. Удаан бичихгүй байхаар төсөөрчих бололтой юм.
Энгээд өөрийн сонсох дуртай нэгэн дууны үгийг оруулъя гэж саналаа.
Энэ бас учиртай саяханы нэгэн орой миний нэгэн найз үндэсний үзлийн
талаар сонирхолтой санаа хэлэв. Бид үндсэрхэг үзэлтэй гээд цээжээ дэлдээд
хужаа нарыг үзэн ядаж байх хооронд бидний хамгийн үнэт зүйл аажимаар устаж
байна. Галсансүх ахын хэлсэнээр энийг харсан монгол биш хүмүүс баярлаж байна.
Энийг харсан хэн бүхэн дор бүрнээ нэгийг тунгаах буйзаа.
Би найзынхаа чухам юуг тэгж өгүүлсэнийг энд хэлэхээ болъё.
Гэхдээ нийгэмд олон зүйл байгаа учир хүн бүр өөрийнхөөрөө харах бизээ.
За энгээд олон юм нуршилгүйгээр гол ажилдаа оръё.



//---------- Эрдэнэ засгийн унага ----------
Эрдэнэ засгийн унага нь ээ хө
Эрвэлзүүлэнхэн жороодоо хө
Элэст манхандаа нутагтай даа
Эмгэн буурал ээжтэй шүү дээ хө

Товуу засгийн унага нь ээ хө
Товолзууланхан жороо доо хө
Товцог толгодоор нутагтай даа би
Тун ч өвгөн аавтай шүү

Энийг дуулж олны танил болсон ах ч бас өөрийнхөөрөө тэмцдэгсэн.

Хүсэл мөрөөдөл минь жижигрээд байна уу да.

Мөрөөдөхөд мөнгө төлөхгүй гэдэг үг байдаг. Ер нь хүн бүр өөрийнхөөрөө
мөрөөдөж зарим нэг нь түүнийхээ төлөө тэмцэж байдаг.
Би ч мөн адил мөрөөддөг. Харин сүүлийн үед мөрөөдөл минь мартагдаад
амьдралын аар саар асуудал оронд нь бодогдох боллоо яагаад гэдгийг нь
би өөрөө ч сайн тайлбарлаж чадахгүй байна. Гэхдээ л иймэрхүү асуудал
болоод байна. Магадгүй миний урдны мөрөөдөл хүүхэд ахуй цагтай минь
холбоотой хөнгөн хийсэглэн байсан байж магадгүй. Одоо харин жаахан
олон юм бодохтойгоо болсон дээрээ багын мөрөөдөлөө нухчин дараад байна уу
гэдэг дээр миний санаа их зовж байна. Хүн бүрийн мөрөөдөл хүн бүрдээ
хүсэл эрмэлзэл авч ирдэг байх. Миний хувьд тийм.

Бичихгүй байж байгаад өнөөдөр ганц юм бичисэн чинь жаахан сонин юм биччихлэ
уншигч та болгоох буйзаа. Би уг нь нэг номны талаар бичих юмсан гэж их
бодох юм даан ч ажил ихтэйгээсээ болоод өнөө номоо уншиж дуусахгүй л байна
дээр нь өнөө ном их зузаан(Эрнст Мулдашев).

iPhone - oo гэж

	Аpple момпанийн iPhone-г танилцуулъя. Дашрамд дурдхад би өөрөө хэрэглэж үзсэн тэгээд төрсөн сэтгэгдэлээ буулгаж байгаа минь энэ. Уг утас нь гаднаас нь харахад их чамин хийцтэй юм. Металл гадаргуутай 16м touchscreen-тэй. 4GB эсвэл 8GB -н санах ойтой.
WLAN Wi-Fi 802.11b/g Bluetooth Байгаа, v2.0, Чихэвч дэмждэг Infrared port Байхгүй USB Байгаа, v2.0 GPRS Байгаа гэх мэт техникийн үзүүлэлттэй. Сүүлийн үеийн утсанд байдаг бүхий л зүйлээс гадна байхгүй зүйл бас байна. Тухайлбал Google Earth, HTML browser гээд олон програмыг өөртөө агуулсан энэ нь түүний бараг л компъютер мэт санагдуулж байгаа юм. Дээр нь түүний дугаралт бол тэр чигээрээ iPot.

Багабанди ах ингэж өгүүлэв

Миний бие Н.Багабанди ахын титэм үгсийг унших дуртай. Өнөөдрийн Dailynews сонин дээр
гарсан нийтлэл ихэд таалагдсан учир оруулахаар шийдэв. Та ч бас цаг гаргаад уншаад
үзвэл олон зүйл бодогдож магад. Хэрэгтэй гэж үзвэл шингээж авах буйзаа ...

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Багабанди: Өөрийн бодолтой бай

Хүн шиг амьдрахын тулд юу хийх вэ, яах вэ гэдэг асуултыг үе үе тавьж, хариултыг өөрийн бодлоор тунгааж байвал тун сайн. Чи ухаалаг амьдарч чадаж байна уу? "Хүнийг ухаалаг амьдраг гэж оюун ухаан заяасан" юм шүү.

Та нар өдөр бүр, цаг тутам шахам шийдвэр гаргах торгон агшинтай тулгарна. Балмагдаж самгардах үе ч таарна. Барьц алдан тэвдэх барцадтай улаан нүүрээрээ учирна. Учрыг ухаж мэдэхэд бэрх, зөв бурууг бодож ялгахад түвэгтэй салаа замын уулзварт ч очно. Шийдвэр гаргахад бэрхшээл тулгарсан тэр цагт өөрийн бодол чинь төөрсөн хүнд зүг чиг заагч луужин мэт зөв бурууг зааж өгөх учиртай. "Зоригтой хүн нэг шийддэг. Зориггүй хүн зуу шийддэг". Олон санаатаас олигтой шийдвэр гарах нь ховор. Гэхдээ шийдвэрийг яаран сандран биш, долоо хэмжиж нэг огтлох зарчмаар бодон бодон байж гаргаж сурахыг хичээ.

Өөрийн бодлоор тунгааж, шийдсэн шийдвэрийн алдаа мадаг өчүүхэн, хор хохирол багахан байх болно.

Өөрийн бодол өөртөө зөв. "Зорьсон замаараа л яв, хүн юу л гэж хэлбэл хэлэг". Том ч, жижиг ч ялгаагүй аливаа ажлыг хийхийн өмнө бэлтгэлийг сайтар ханга. Бэлтгэл муутын ажил хэзээд хайш яйш, үр дүн нь дутуу дулимаг. Хийсэн, хийлгэсэндээ баяр хөөр, таашаал ханамжийг үл авчирна. Ажлын бэлтгэлээ сайн хангасан бол үр шимийг нь хүртэнэ гэж бардам бод. Бодож сайн хангасан бэлтгэл бүтээж хийх ажлын талтай ач тач тэнцэнэ.

Ярих хэлэхээ өөрийн бодлоор бодож цэгнэж бай. Хаа нэгтээ хазгай сууж болно, хазгай ярьж болохгүй. Болгоомжгүй хэлсэн болчимгүй үг бор шидмэсээр хүзүүг чинь ороож болохыг мэд. Ер нь ухаантай хүн урт чихтэй, богино хэлтэй байдгийг санаж явцгаа. Хүнд илүү сонс гэж хоёр чих, дутуу ярь гэж нэг хэл заяасан гэдэг нь зүгээр ч нэг үг биш. Өрсөлдөгчийнхөө занганд хөлөөрөө орохоос хэлээрээ орох нь амархан шүү гэдгийг битгий мартаарай. Энэ үг ялангуяа улс төр сонирхогч залууст бүр илүү хамаатай. Ер нь мэргэн хүн амаа хамхиж явдаг, хэл, яриагаараа түймэр тавьж болохыг тэр сайн мэддэг. "Чи өөрийн биеэ хүндэтгэж бай" гэж Пифагор шавьдаа үргэлж хэлдэг байсан гэнэ.

Өөрийгөө хүндэтгэх сэтгэл хэмээх өндөр дээд ухаанаар түшүүлсэн хүн тачаалд ойчиж биеэ гэмтээх, эсвэл өөдгүй бодлоор сэтгэлээ бохирдуулах сэлтийг хийдэггүй юм. Өдөр тутмын амьдралын өнцөг булан бүрт өөрийгөө хүндэтгэх сэтгэл тархан хүрч чадвал цэвэр тунгалаг болон уужим талбиу, авхаалж самбаа, ёс журамтай байх гэх мэт олон сайн үйлийн үндэс нь болох билээ. Өөрөө өөрийгөө дорд үздэг хүн бусдад ч дорчлогдож байх нь жам. Дандаа доошоо харж, гутлынхаа хоншоорыг ширтэж явдаг хүнд их зориг, эрч хүч түрэн ирдэггүй. Өөдөлье, дэвжье гэж үнэн сэтгэлээсээ хүсвэл толгойгоо өргөж явах хэрэгтэй болно. Өөрийгөө хүндэтгэх ухаан бодол ямар ч хүнд сэтгэлийн дэм болж, эрмэлзэл тэмүүллийг хайрладаг юм. Бүхнийг бусдын үгээр хийдэг бол өөрийн толгой юунд хэрэг болох вэ? Өөрийн бодолтой байна гэдэг өрөөлийг бүү сонс гэсэн үг ердөө биш. Өөрийн бодлыг бусдынхтай жишин харьцуулж өө сэв багатайг сонгож авах тухай л ярьж байна. Өөрийн чинь ухаан хүрэхгүй бол өөр бусдын хэлэхийг сонсохоосоо бүү ич.

Хүний үгийг ярьдаг тоть адил давтан дуугарах чамд хүндлэл ирнэ гэж хүлээх хэрэггүй. Бусдын хэлснийг үг дуугүй дагадаг болчихвол өөрийн бодол чинь бусран хоосорно. Өөрийн байр суурийг баттай эзэл. Эс тэгвээс өөр нэгэн хойноос ирээд хот манайх гэдэг шиг сэнтийг чинь эзлэн, зааж зааварчлан чичилнэ. Болсон үйлийг өөрийн бодлоор задлан шинжилж тогтвортой бодож сур. Тэгвэл болох үйл явцын хувилбаруудыг төлөгчлөн боддог чадвар аяндаа төлөвшинө. Улмаар гарах шийдвэрээс үүдэх дутагдал гологдол бага, тусах сүүдэр богино байх нь эргэлзээгүй.

"Өөрт тань байгаа эрхэм баялаг юу вэ?" гэж сэтгүүлч асуухад хөгжмийн зохиолч, "ардын" цолтон Н.Жанцанноров "Ухах оюун" гэж хариулсныг уншаад ихэд олзуурхав. Өөрийн бодлоор ухах оюунтай хүн эрхэм баялгийн эзэн сууж байдаг ажээ. Уг нь тэнгэр бурхан ухах оюуиыг хүн бүрт харамгүй хайрласан. Хөлсөө асгаруулан хөдөлмөрлөж, оюунаа ухан малтан ашигладаг хүмүүс нь л харамсмаар цөөхөн болохоос. Зохион бүтээгч Т.Эдиссон "суут хүн гэгч нэг хувийн авьяас, ерөн есөн хувийн асгаруулсан хөлс мөн" гэж хэлснийг өөрийн бодолтой, холыг зорьсон хүн бүр санаж явбал зохилтой.

Өөрийн бодлыг боомилогч хорлонтой дайсан нь дарангуйлал. Нэг дарга үүрэгдэж нөгөөдүүл нь дуугүй аялдан дагалдана. Бусдын юу гэж дуугарахыг янз бүрийн шугамаар зааж чиглүүлнэ. Сөрж дуугарсан болгон "тээрмийн хөлд буудай" гэдэг шиг няцлагдана. Дуугарах үүрэгтэй хэсэг нь хүртэл гар хөлөө хүлүүлж, "алтан амгай" зуусан цөвүүн цагийг бид мартах учиргүй, давтах ёсгүй. Үнэн үүдэнд, худал хойморт заларсан бурангуй ёс өөрийн бодлыг боомилсон дарангуй тогтолцооны үед ноёлдог юм. Цор, цор гэсэн болгоныг цовдлох хүсэлтэй, ухаанаа уландаа чирсэн эрх мэдэлтнээс болгоомжил. Бүхнийг дөрлөсөн үхэр шиг хөтөлж явах хүсэлтэн байгаа үед цөвүүн цаг эргэн ирэхгүй гэх баталгаа үгүй. Тэд амьдралынх нь хамаг утга учир мэт санагдах эрх мэдлээ хадгалан үлдэхийн тулд сөрөг бүхнийг ил далд өөгшүүлэн дэвэргэх бузар санаанаас ч буцдаггүй. Олон түмэн хөлөөрөө толгой, толгойгоороо хөл хийх нь тэдэнд падгүй. Зөвхөн алба тушаалдаа яавал удаан тогтох вэ гэдэг нь өдрийн бодол, шөнийн зүүд болсон байдаг. Ийм бодол санаатны хамгийн аюултай илрэл нь атаа хорсол, эрх мэдлээ улс төрийн зэвсэг болгон ашиглах явдал. Атаа хорслын эсрэг үйлчлэх хууль дүрэм байдаггүй нь харамсалтай. Ёс суртахуун, ёс зүй гээч нандин чанарыг уландаа гишгэсэн байдаг болохоор тэд юу хийхээс ч буцахаа болин, араатны төрхтэй болох нь аймшигтай. Тэд бүхэнд ил гэрэлтэх од байхыг туйлаас хүснэ. Шөнө хэдий чинээ харанхуй байна од тэдий чинээ хурц гэрэлтдэг. Нийгэм хэдийчинээ харанхуй байна тэд илүү гэрэлтэнэ гэж мунхагладаг юм. Тийм болохоор бусдын амыг боож, өөрөө донгодож, эсвэл өөрийнх нь тухай магтаалыг эцэс төгсгөлгүй урсгаж байхыг туйлын хүслээ болгодог билээ.

Хүн бүр өөрийн бодолтой, бодсоноо айж эмээлгүй хэлж зүрхэлж байвал тийм буруу хүмүүсээс нийгэм баттай хамгаалагдаж лавтай чадна. "Бага ч гэсэн өөрийн бодолтой байж үз" гэж хүн бүхний мэдэх нэгэн зохиолчийн хэлсэн үгийг ямагт санаж амьдар.

PHP хуудас бичиж байхад forward хийхэд анхаарах нь ...

PHP хуудас бичиж байхад дараахыг анхаармаар юм байна.
Би хуудаснаас хуудас шилжилт хийх гэж зорисоон юм.
Энэ үйлдлийг хийдэг фунц бол
header("Location : таны шилжих хуудас");
Ерөнхий бүтэц

<?header('Location: http://www.таныхуудас.com/шинэ_хуудас.html') ;?>

Дээрх бол ажиллана.
Харин энэ ажиллахгүй

<html> //HTML тагууд. <? //Энэ бол ажиллахгүй, броусер дээр HTML таг түрүүлж ачааллагдах болно. header( 'Location: http://www.yoursite.com/new_page.html' ) ; ?>

Учир нь уг функц маань HTML тагуудтай цуг ажилладаггүй юм байна.
За нэг бяцхан анхааруулгыг өөрийнхөөрөө чадан яадан тайлбарлалаа.
Анхаарал тавьсан танд талархав. :-)

Javascript дээр жижигхэн зөвөлгөө

Javascript дээр ийм нэгэн анхаарвал зохих жижигхэн зүйл байдгийг өнөөдөр санав.
Үүнийгээ дахин мартахгүйн тулд мөн өөр шигээ бусдыг манаруулахгүйн тулд оруулъя гэж бодлоо.

document.forms['formName'].submit();
input type="submit" name="submit" value="submit"

энэ 2-г нэг form дотор хэрэглэх гэж байгаа бол товчныхоо нэрийг солих нь зөв юм байна.
Тэгэхгүй бол script чинь ажиллахгүй цагийг чинь үрнэ шүү.

Б.Лхагвасүрэн_Боржигоны бор тал

Нэг шинэ CD гарсан сурагтай нэр нь "Бас л завгүй". Азаар нэг FM сонсоодохсон чинь энэ шүлэг явж байх юм. Иймэрхүү CD гараасай гэж их боддог байлаа гэтэл гарсан байна. Одоо Монголын бүх уртын дууны CD ном гарвал гоё байна :-).
За олон юм нуршилгүй агуу нэгэн шүлгийг тавъя. Зохиогч ах дургуйцахгүй байх гэж бодож байна.

Санаа алдахад
Эхийн сүү тагнайд амтагдаж
Салхины үзүүр залгихад
Агь хоолойд аргасан
Боржигины бор тал минь

Тэргэл саран туулж баралгүй хээр хонодог
Тэнгэрийн хэвтэр буурал тал минь
Таанын цагаан толгойноос өөр
Тайтгаруулах цэцэггүй нүцгэн тал минь
Нандин эрхэмсэг эгэл боргилын туйл
Нар хур царайчилсан газрын саальтай хормой минь
Тэнгэр тийчиж намайг төрөхөд тал минь
Торго шиг зөөлөн байсан чи
Жаргал зовлон хоёрыг амсаж эдэлж
Чулуун дээр чинь баяр гунигийн нулимс унагахад
Эр хүн шиг нуруутай бай гэсэн шиг
Эргүүлж над руу цацан хатуугаас хатуу байсан чи
Сайран дээр чинь өдөлсөн жигүүртэн тэнгэртээ нөгчихөд
Салхи хөлөглөсөн өд нь чам дээр эргэж буудаг
Ботго нь үхсэн ингэний
Борвио хагартал савирсан цусны туяатай сүүг
Чи л залгиж зовлонг нь хугасалж
Чинэсэн хөхийг нь амирлуулсан
Дээдсийн шарил харваж унасан тэнгэрийн солирыг
Дэлхийн төвтэй чи л нийлүүлсэн
Чиний шарх
Зүрхний шархнаас хождож анина тал минь
Тугалын бэлчээрээс эхлэн
Тоглоом дэлгэсэндээ чи
Намайг эрх болгосон
Туулсан зуунуудын гашуун сургамжийг
Хэлж зүрхлээгүйдээ чи
Намайг гэнэн болгосон
Газрын нүдэн булгийн чинь
Хад цоолсон догшин цамнаа
Намайг эрэмгий болгосон
Хөрөөний ир шиг алсын намхан уулсын чинь орой
Хөх галын чинь урт улаан дөл
Намайг бадрангуй болгосон
Сайхан чинийг гандах элэгдэх хоёр
Сартай шөнийн чинь чимээнд зангирах цагаан аялгуу
Намайг уяхан болгосон
Нутаг усны минь хаяа өлзийтэй түмэн
Нуур тойрмын ширхэг чулуу хүртэл
Намайг хүн болгосон
Байдуу мянганы уулсаа дууриан
Толгойд буурад сууж
Багадаа хөхсөн эхийн сүү
Гадагшлахын цагт
Шүлгээ би чам дээрээ
Хүн улуу шиг орхиод
Сүүдрээ дарж унахдаа
Элгий чинь цөмлөн шингэнэ
Боржигины бор тал минь


Б. Лхагвасүрэн

Монгол улс үүрд мандан бадраг

Өнөөдөр нэг андаас веб холбоос ирдэг юм байна. Уншвал их дажгүй агуулгатай бичлэг байна зохиогчийнх нь нэртэй нь өөрийнхөө блогт оруулмаар сангдсан учир орууллаа. Товчихондоо манай монгол улсын эмгэнэлтэй түүх сөхөгдөж байна. За сонирхож байвал цааш нь уншаарай. Бас эндээс уншиж болно эхийг эндээс авав (http://horidoimergen.blog.gogo.mn/feed/entries/atom?cat=%2FDeed-Mongol).


Дээд Монголын тухай өгүүлэхүй

Цогт хунтайж биш Цогт хан гэхээр сонин сонсогдож байна уу? Хөх нуурын дээд монголчууд манай Цогтыг тэгж нэрлэх юм. Хөх нуурт гурван удаагийн нүүдлээр монголчууд очсон. Анх Хүн­нүгийн үед, ойролцоогоор 2000 жилийн өмнө.

Манай эртний уран зохиолын тоймд гардаг Хүннүгийн ахын гунигт дуу зохиогдох үед салж нүү­сэн ах нь Хөх нуур руу одсон гэдэг. Тэр үед нэлээд тооны хүн нар Хөх нуур руу анх нүү­дэллэн очсон болов уу гэж таамагладаг. Гэвч одоогоор тэдний үр сад тэндээ байгаа эсэх одоо ямар болчихсон байгаа нь тодорхойгүй байна.

Хоёр дахь удаад нь Их Монгол Улсын үед Чингэс хааны өргөмөл хүү, цэргийн зүтгэлтэн Цагааны удирдсан цэргүүд Хөх нуурыг эзлэн авч амьдран суусан нь эдүгээ бум гаран хүмүүс цагаан мон­гол­чууд гэж нэрлэгдэн амьдарч байна. Тэд харьцангуй хэл соёлын хувьд бусад монголчуудаасаа тусгаар­лагдан, хүрээлэн байх төвд хятадуудтайгаа сүлэлдсэн боловч хятадаар биш өөрийн ондоошин үлдсэн эртний мон­гол хэлээр ярьсаар байна.

Гурав дахь удаад Хөх нуурт монголчууд гурван талаас цуглан уулзаж алал­дан байлдаж, үлдсэн нь хамт­ран амьдарч өдгөөг хүргэжээ. Энэ нь 1630-аад оны явдал юм. Төв халхаас Цогт хун­тайж 10 түмэн цэрэг, 250-400 мян­ган хүн амтайгаар, Цахараас Монголын сүүлчийн албан ёсны хаан Лигдэн 3-4 түмэн цэрэг 150-200 мянган хүнтэйгээр анх Хөхнуурт болзсон боловч “Цогт тайж” кинонд гардаг шиг цахаруу­дын ихэнх нь холын аянд су­льдан цэцэг өвчнөөр хиарсан байлаа. Цогт Лигдэн хоёр уулзсан эсэх, монгол төрийн их хасбуу тамга яасныг тэн­гэр мэдэх буй заа.

Ямар ч гэсэн ам дамжсан домгоос өөр бичмэл баримт бидний үед хүрч ирсэнгүй. Цогт Хөхнуураас урагшлан Түвдийг бараг эзлэн, Лхас хотыг хоёр талаас нь бүслэн хааж буулгаж авахын даваан дээр Зүүн гарын хаант улсаас хошуудын Гүүш хан гурван түмэн цэргийн хамт ирж Түв­дийн талд орж халхуудын цусыг урсгасан газрыг Улаан хошуу гэх ба энэ хөндийд одоо ч Улаан гэх бэсрэг жижиг хот оршиж байна.

Цогт Түвд рүү цөмрөн орохоос өмнө 1-2 жил бэлтгэн Хөхнуурыг төвшитгөн то­хинуулж, хууль, төр засгийн болон хот байгуулалтын ажил хийж байсан гэж одоо ч Хөх нуурын дээд монголчууд дурсан ярьдаг. Түүний үл­дэг­дэл болох Цогтын байгуулсан долоон харуулын цамхгийн нэг нь Улаан хотын нэг мухарт хо­гонд даруулан бай­гааг хавс­ралт зурагт үзүүлэв. Нут­гийнхан Цогт­ханы цонж гэж нэрлэх энэ байгууламж нь Цогтын төрсөн нутагт байдаг IX зууны Киданы үеийн цам­хгийн (Дашин­чилэнд байх Цогтын хар балгас ч гэж зарим­даа нэрлэдэг) үлдэг­дэл­тэй их төстэй харагдаж байна.

Одоо энэ гурав дахь удаагийн монголчуудын нүүд­лийн үл­дэг­дэл болох Хөх нуурын дээд монголчууд гэж нэрлэгдсэн найм түм гаруй хүн Цайдамын хөндийд гол­дуу амьдарч яг бидний адил монгол хэлээр ярьж монгол амьдралаар амьдарч сууна. Хөхнуур муж бүхэлдээ бараг одоогийн Монгол Улсын газар нутагтай ойролцоо том нутаг­тай Тэнгэр уулын Нар, Саран даваанаас Түвд хүртэл үр­гэлж­лэх бо­ловч Манжийн үеэс эхлэн, ялангуяа Цагаан­данзан, Лув­сан­данзан хоёр ноёны Манжийн эсрэг тэмц­лээс хойш дээд монгол­чуудыг хамгийн үржил шим­гүй Цайдамын хөндий рүү шахаж тэднийг давуулан хойд талд нь яг Хөхнуурын­хаа эргэн тойрны үржил шимтэй бэлчээрт түвдүүдийг амьдруулах болжээ.

Дээд монголчуудын ихэнх нь хошууд аймгийн гаралтай хүмүүс боловч дунд нь бас халхууд нэлээн байх бөгөөд ялангуяа Чага хот, эргэн тойронд нь биднээс цэвэрхэн халхаар ярих монголчууд амьдарч байна. Хошуудууд ч гэсэн хэдийгээр Дөрвөн Ой­радын нэг хэсэг ч гэсэн яг гарал үүслээрээ бол хорчин хүмүүс бөгөөд Зүүн гарт 1470-1480-аад оны үед очжээ. “Мандухай цэцэн хатан” кинон дээр гардаг Хорчины ван Өнөболдын нэг ах нь салан нүүж Зүүн гарт очсоныг хошууд гэх болсон гэдэг. Иймд тэдний аялга ойрад гэхээсээ хорчин халх талдаа илүү бидэнд нэвтрэлцэхэд онцын бэрхшээлгүй байгаа нь олон зуун өнгөрөн тус­гаар­лагдсан ч гэсэн хэл соёлоо хэвээр авч үлдсэн дээд мон­гол­чуудаар бахархмаар са­нагд­­сан. Дээд монгол­чуудын гэр, тавилга, эмээл хазаар, хувцас хэрэглэл нь 1600-аад оноос хойш нэг их шинэч­лэгдэн өөрчлөгдөөгүй гэлтэй өвөрмөц сонин байлаа. Яг л цагийн машинаар аялах мэт.

“Цогт тайж” киног зо­хиосон их бичгийн хүн Б.Рин­чений зохиолд гардгаас арай өөр түүхэн үйл явдал болсон болов уу гэж Хөхнуурт очиж, дээд монголчуудтай уулз­саны хувьд санаа дэвшүүлэх гэсэн юм.

1. Цогт тайж халх нутагтаа багтаж шингэхээ больж ха­гаралдан ойж гарсан биш болов уу. Учир нь тэр үед 10 түмэн цэрэг гаргана гэдэг бол халхын аль нэг хан биш ноён байтугай халх даяар нэгдээд ч гаргахад амаргүй цэргийн том хүчин билээ. Тэгэхээр Түвд, Шинжаан, Зүүн гар орох гол зөрлөг, торгоны замын урд талаар сунайх стратегийн чухал түшиц газар Хөхнуурыг халх эзэлж, тэнд Цахарын Лигдэн хаантай нэг­дэн, манжуудыг Түвд, Зүүн­ гар, өмнөд Монголын баруун хэсэг, халхын урд тал руу орох боломжийг хаах зорил­гоор нийт халхын нэгдсэн армийн томоохон хэсгийг гаргаж Лигдэнтэй нийлүү­лэхээр Цогтыг томилсон бо­лов уу. Өмнөд болон төв Монголын нэгдсэн хүчирхэг армийг бий болгож эх Монгол нутгаас алс, Манжид эзлэгд­сэн Хятадын баруун хойд талаас Манжийн эсрэг тэмцэх зорилго байсан болов уу.

2. Тэрнээс биш кинон дээр гардаг шиг эхлээд Гүүш хан­тай, халхын бусад ноён­той шашны улмаас тан­гараг та­сарч төв Монголоос хэдэн мянган километрийн цаана Гүүш хантай харгалдах гэж очоогүй болов уу. Гүүш хан­тай тулмаар байсан бол одоо­гийн Ховд, Баян-Өлгий бол Халх, Зүүн гар хоёрын хил нутаг байсан тул тийш зорих байсан биз. Ер нь хэзээ л монголчууд нэгнийхээ шаш­ныг шүүн, байлдах тулахдаа хүрч байлаа. Энэ бол халх, Зүүн гарын хагаралдааны нэгэн хэсэг л байсан болов уу.

3. Харамсалтай нь, Лигдэн хааны цэрэг, хүн ам цагаан бурхан өвчнөөр хиарсан байсан тул Зүүн Түмэн Мон­голын нэгдсэн хүчийг бий болгож чадаагүй ч гэсэн Хөхнуурыг эзлэн тохинуулж улмаар Манж чин улсын талд бодлого барих болсон Түв­дийг эзлэхээр зорьсон биз. Гэвч халх Зүүн гарын зөр­ч­лөөс болж Түвдүүдийн тус­ламж гуйсан ёсоор Гүүш хан очиж Цогтын цэргийг цус урс­ган даржээ.

4. Цогт хэдийгээр догшин тэр цагийн эрхээр цэргийн эрдэм эзэмшсэн ноён байсан нь магад ч гэсэн бичгийн эрдэм талдаа илүү их боловс­ролтой хүн байсан болов уу. Энэ нь Цогтын цагаан балгас­ны археологийн судалгаагаар ч батлагдсан байдаг. Тэнд байсан 16-17 байшин цөм эрдэм номын өргөө, бичиг судрын хүрээлэн байсан билээ. Харин Гүүш хан бол цэргийн эрдэмд боловсорсон жанжин байсан тул Цогтын гурван дахин илүү том армийг даран сөнөөсөн байх. Дараа нь ч Гүүш хан Түвдийг бүгдийг нь эзлэн захирч улааны шаш­ныг дарж, Гүүшийн уд­мынхан хэрэг дээрээ Түвдийг 100 шахам жил удирдан залж явсан байдаг.

5. Хэрэв тэр үед өмнөд, төв, Зүүн гарын монголчууд хэдэн түмээрээ Хөхнуурт газрыг улаан болтол цусаа урсган алалдалгүй нэгдсэн Монголын хүчийг бий болгон ойлголцож чадсан бол сүү­лийн 300 жилийн монгол­чуудын ч, Манж, Хятадын ч магад Ази, дэлхийн түүх тэс өөр замаар явах байсан биз. Яг энэ алдаагаа монголчууд Цогтоос хойш 50 жилийн да­раа давтаж Буриад, Цэцэн ханы хойд хэсгийг оросуу­даас хамгаалж Тү­шээт хан, Цэцэн хан, магадгүй халхын нэгд­сэн цэргийн хүчин Бай­гал нуурын зүүн эрэгт оросууд­­тай тулж байх хойгуур Зүүн гарын Галдан бошигт халхыг эзгүйчлэн байлдан эзэлснээр төв Монгол тус­гаар тогтнолоо алдах үүд нээгдсэн гашуун түүхтэй. Түүнээс дахиад 60 жилийн дараа буюу 1755 оны Зүүн гарыг эзлэх Манжийн дайнд халх, өвөрлөгчид цэр­гийн гол хүчин болж оройлон орж Монголын сүүлчийн тус­гаар их гүрэн Зүүн гарын хаант улс унаж 1.5 сая шахам бай­сан хүн амыг Манжийн цэргүүд ай­маглан устгаж ге­ноцид хийн үлдсэн цөөхнийг нь тасар татан жижиглэн ху­ваасан.

2000 гаруй жил Ази, дэл­хийн түүхийн гол өөрчлөгч хүчин байж, мохошгүй эр зориг, хурц ухаан, дайчин эрэмгийгээрээ домог болж явсан монгол угсаатны эх нутагтаа үлдсэн хэсэг нь ингэж өөрсдөө өөрсдийгөө даран сөнөөж, эцсийн бүлэгт IX-XX зуунд устаж мөхөх­дөө хүрч байсан эм­гэнэлт түүхийг Хөхнуурт очиж, дээд монгол­чуудын устаж уусахын аюулд өртсөн амьдралыг үзсэний хувьд дахин нэг са­нуулахыг хүснэм.



Б.Болдсайхан эмч


Дээд Монгол

“Дээд монгол” гэж нэртэй монгол угсаатан байдаг гэдэг тухай монгол судлаач болж байсан би хvртэл саяхан болтол мэдэхгvй байсан нь ичгэвтэр бас гутамшингтай гашуун vнэн билээ. Харин “Хошууд монгол”, “Хєх нуурын монгол”, Гvш хаан гэвэл мэдэх хvн нэлээд хэд нэмэгдэнэ. Учир нь Дээд монгол гэдэг тэдний нэр харьцангуй хожуу бий болсон бололтой. Харин удаах Хошууд, Хєх нуурын монгол гэдэг нэр харьцануй эрт vед хамаарч, бичиг сурвалжид их дурдагдаж тvvхэнд тэмдэглэгдэн vлдсэн.



Бид эртний нэрийг нь мэдээд арай хожуухан бий болсон ардын дунд єргєн хэрэглэгддэг нэрийг нь мэдэхгvй байна гэдэг бол бид тvvх болоод єнгєрсєнєє дэндvv их нандигнаж тvvнийгээ мэдэхийг эрхэмлэх боловч тvvний хажуугаар мэдээллээ шинэчлэхгvй, орчин цагт болж байгаатай хєл нийлvvлэхгvй хоцрогдож байгааг харуулж байна гэлтэй. Энэ бол мєн л хvн судлалын єнгєрсєнийг биш харин илvv одоог судалж илтгэж мэдээлдэг бас нэгэн онцлог юм. “Дээд монгол” гэдэг асуулт биднийг монголын тухай хэр мэдэх вэ гэдэг асуултанд унагаж байгаа юм. Цааш нь тэгвэл бvр Хор, Баоань, Дуншаан, Монгур буюу Цагаан монгол гэхчилэн олон монгол угсаатнуудын тухай асуултнуудад бид дараа дарааллан унах нь гарцаагvй. Бид єнєєдєр єєрсдийгєє хоёр сая таван зуун мянгуулаа л гэж боддог. Vнэндээ бид найм орчим саяулаа гэдгээ мэдэх хvн цєєхєн бизээ. Энэ тоо алтай язгуур хэлтэн, тvрэг угсаатнууд ч биш зєвхєн монгол угсаатны тоо юм. Арга ч vгvй дээ золоор нэрээ авч хоцорсон, улсаа тунхагласан нь найман саяасаа бид юм хойно омог бардам бусаддаа дээрэлхvv байх нь аргагvй ч биз, бас бидний амжилтыг энд тэнд толгой хоргодох бусад таван сая хагас монголчууд маань бахдах нь ч аргагvй биз. Харин бид бие биенийхээ тухай огтхон ч мэддэггvй нь гачлантай. Одоо дэлхий дээр нийт найман сая монгол угсаатан байдаг тухай мэдээ бий. Тvvний дєрвєєс таван сая нь хятад улсад аж тєрдєг. Тvvнийг нарийн шvvж vзвэл ядаж дєрвєн сая нь цэвэр монгол гэдэг (цэвэр монгол гэж юу билээ?). Vлдсэн нь соёлын хувьсгалын vед vнэн худал хэлж цєєн тоот vндэстэн байхын ашиг хонжоо бодож монгол гэж бvртгvvлсэн хятад иргэд эсвэл ураг холдож єєр vндэстэнтэй нийлсэн хvмvvс байж болно. Тэдний тухай бид хэр мэдэх билээ? Бид тэднийг Эрээн дээр наймаа хийж, Бээжинд монголчуудыг хууран мэхэлж мєнгє салгадаг гэж л мэддэг. Тиймээс бид тэднийг “Хужаа” гэж муучлан нэрлэдэг. Ихэнх монголчуудын хувьд дундад улс дахь бvх монголчууд “Хужаа” гэдэг нь тодорхой. Єєрєєр хэлбэл “хятад” гэсэн доромж утгаар бид хэрэглэх буюу уул гарал нь “наймаачин, худалдаачин” гэсэн утгатай хятад vг гэж дуулсан юм байна.. Бидний хамгийн ойрхон харилцаж чадаж байгаа нь наймаа арилжаагаар дамждаг. Євєр монголчууд ч гэсэн хvн л юм хойно наймаа хийлгvй л яахав, зарим нэг нь Эрээн, Бээжин хавиар эргэлдэлгvй ч яахав, зарим нэг нь наана цаана хэлж хэдэн бор юм ололгvй ч яахав. Энэ бол зєвхєн “Хужаагийн” хийдэг хэрэг биш харин ямар ч vндэстэн хэн ч хийж болох зvйл. “Хужаа” нарыг бvv хэл монголчууд єєрсдєє ч бие биенээ мэхэлж хэдэн бор юмтай болох нь элбэг vзэгдэл болоод байгаа. Євєр монголыг зурагтаар хальт харж даажигнах, Эрээн, Бээжин дээр хааяа тааралдаж ємд гутлын хэрvvл хийхээс єєрєєр бид тэднийг огт мэдэхгvй, тэр цєєхєн хэдэн тааралдаж байгаа хvмvvс бусад дєрєв, таван сая хvнийг тєлєєлж чадахгvй нь лавтай. Жинхэнэ Євєр монгол айлд хєдєє очиж vзсэн монгол хvн тоотой хэд байж чадах уу vгvй юу! Гэтэл vнэндээ тэдний ихэнх нь хєдєє мал маллаж, зарим нэг нь газар тариалан эрхэлж монгол байхын тєлєє vхтэлээ тэмцэж, хэл соёлоо биднээс илvv эрхэмлэдэг гэдгийг бид мэддэггvй. Тvvнээс гадна монголчууд бид дундад улс дахь бvх монголчуудыг бvгдийг нь “євєр монгол” гэж боддог. Дундад улс дахь монголчуудын ихэнх нь Євєр монголын єєртєє засах мужид байх боловч бvгдээрээ биш гэдгийг бид мэдэж байвал зохино. Дундад улсын бусад мужуудаар хэлэх юм бол, Шинжааны монгол, Леонингийн монгол, Сичиуаны монгол, Юнаны монгол, Шижаны монгол, Гансугийн монгол, Чинхай буюу Хєх нуурын монгол гээд бидний огт дуулаагvй сонсоогvй монгол угсаатнууд олон байдаг. Бид тэднийг бvгдэнгий нь “Хужаа” гэж гадуурхаад мэдлэггvй мэдээлэлгvйгээ гайхуулсаар байх уу? Саяхан нэг анд маань Америкт бид бvгд хятадууд болчихдог “Харууд намайг хятад гээд байхаар нь чи єєрєє Африкийнх уу гэж хэлж би уурлуулдаг юм” гэж хэлсэн нь санаанд бууж байна. Австралид ч хар арьстан уугуул хvмvvс бий шvv дээ. Vvний нэгэн жишгээр Дундад улсынх л бол “Хужаа” байж таарахгvй ээ. Xєх нуурын монголчууд буюу Дээд монголчууд Бидний нvдэнд ийм л нэгэн хувь зохиолтой vзэгдэх тєрєл садангуудын маань нэг нь Хятадын баруун хойт хэсгийн Гансу, Сичуан, Шижан, Шинжаан дєрвєн мужын дунд орших уугуул Тєвдvvдийн нутаг болох Чинхай буюу монголоор Хєх нуур мужид тєвд, хятад болон хасаг, хотон, салар лалын шашинтнуудын дунд аж тєрдєг Хавт Хасарын удам, тvvхэнд бол Хошууд гэгдэх дєрвєн Ойрдын нэг одоогийн Дээд монголчууд юм. Монголчуудын асуудаг тэд монгол уу, монголоор ярьдаг уу, мал малладаг уу, айраг уудаг уу, тєвд болчихсон биз дээ, хятад болчихсон биз дээ гэх олон асуултууд яг л бид баруунд ирэхээр танай монголд байшин бий юу, машин бий юу гэдэг бvдvvлэгхэн гадаадынхны асуултуудтай адил юм. 2003 онд надад удаан хугацааны хээрийн шинжилгээний ажил хийх боломж тохион нэгэнтээ монгол дахь угсаатнуудаа судлах боломж єнгєрсєнд ч чамгvй гарч байсан ирээдvйд ч гарах тул энэ удаад гадны монголчуудыг судлах хvсэл тєрж Хєх нуурын монгол гэж бидний хамгийн бага мэдэх монгол угсаатнуудын нэгийг сонгон авсан билээ. Ингээд 2003-2005 оны хооронд нийт 13 орчим сар Дээд монголын малчин айлд амьдарч босон суун тэдний дунд судалгаа хийж дээрх бvдvvлэг асуултнууддаа хариу олсныгоо та бvхэнтэй хуваалцъя. Хєх нуур мужийн монгол гээд хэлэх нь бас тийм оновчтой нэрийдэл биш юм. Учир нь Хєх нуурт л гэхэд гурван єєр тvvхтэй, гурван єєр монгол угсаатан амьдардагийн нэг нь л Дээд монголчууд юм. Нєгєє хоёр нь Цагаан Монголчууд болон Баоаньчууд болно. Энэ гурван Монгол угсаатнуудын альных нь тухай ярьсан зах залгаа Гансу мужийн тухай бас дурдах шаардлагатай. Тэдний зарим засаг захиргааны нэгжийн хувьдаа Гансу мужид багтах нь нэлээд бий. Энэ хоёр мужид нийлээд Цагаан Монголчуудын хvн ам 150 000 орчим, Баоань 10 000 орчим, харин Дээд монголчууд 80 000 гаруй, vvнээс 70 000 гаран нь Хєх нуурт vлдсэн нь Гансугийн Сvбэй суманд бий. Товчхон дурдахад, Цагаан монголчууд 13-р зууны 1227 оны орчимд энэ газар дайлаар ирсэн Сvбэдэй жанжны цэргvvд гэлцдэг. Баоаньчуудын тvvх тодорхойгvй боловч Цагаан монголчуудынхтай тєстэй гэж судлаачид таамаглажээ. Тэд аль аль нь єєрийн бичиг vсэггvй боловч монголоор ярьдаг хэвээрээ. Дээд монголчуудын хэлэхээр тэдний дунд нэг сар суухад монгол хэлтэн хэн бололвч тєвєггvй ойлголцдог болно гэдэг. Нэгэнтээ Хєх нуурт гурван монгол бий тул Хєх нуурын монгол гэвэл чухам хэнийг нь хэлж байгаа нь тодорхойгvй нэрийдэл болчихно. Харин миний энд танилцуулах гэж байгаа угсаатан бол Цагаан монгол, Баоань биш харин Дээд монгол билээ. Дээд монголчуудыг Хошууд гээд шууд нэрлэвэл бас л учир дутагдалтай. Учир нь Дээд монголчуудын дунд олонх нь хошуудууд мєн боловч бас цорс, торгууд, цєєхєн халхчууд ч бий. Тэдний тvvхийн хувьд гэвэл монголчуудын мэдлэгт хамгийн ойрхон буух мэдээлэл бол Цогт Тайж уран сайхны кино юм. Энэ тvvхэн кино яг л Дээд монголчуудын Хєх нуурт хэрхэн ирсэн тухай єгvvлдэг. 17-р зууны дунд vед Тєвдийн бурхны шашин Гэлvг-па болон бидний хэлж заншсанаар шарын шашин, Нинма-па буюу бидний мэдэх улааны шашин хоёрын мєргєлдєєн ширvvсч Халхын Цогт хун тайж улааны шашинтан байж, тvvнийгээ ємгєєлєн дэмжиж Хєх нуурт ирэн шарын шашинтнуудыг алж талан, шахан гадуурхаж, тэр vеийн шарын шашны тэргvvн 5-р Далай ламын байр суурийг хєдєлгєж эхэлсэн гэдэг. Яг л энэ мєчид Ойрд монголчууд шарын шашинтан байж, мєн тэд дотроо бэлчээр нь хvрэлцэхгvй багталцаж ядан байх тэр мєчид 5-р Далай лам дєрвєн ойрдын нэг Хошуудын хан Тєрбайхыг залан, туслан тэтгэж Халхын Цогт ханы халдалгаас хамгаалж єгєхийг хvссэн ажгуу. Энэ нь багтаж ядалцаж байсан тэдэнд аятай боломж болон таарч тєдєлгvй Тєрбайх албат иргэдээ дагуулан Хєх нуурын зvг жолоо залжээ. Ингээд бидний кинонд vзсэн шигээр Хєх нуурын хойд эрэгт байх “Улаан хошуу” гэдэг газар хоёр монгол тєвдийн шашны мєргєлдєєний тєлєє удам угшил нэгтнийхээ цусыг vзэж улаан хошуу болтол нь тулалдаж Тєрбайх ханы ялалтаар тєгссєн билээ. Харин Цогтын удам ийнхvv цєєхєн хэдэн халх болж энэ газар vдлсэн нь энээ. Vvнээс хойш Тєрбайх хан Далай ламын хамтаар шарын шашныг мандуулж, Далай лам Тєрбайх ханд шашныг дэлгэрvvлэгч Гvш хаан цолоор шагнасан нь одоо бидний хэрэглэх тvvний нэр нь болсон. 1655-1723 оны хооронд тєвд болон Хєх нуурын єндєрлєгт Гvш Хаан єєрийн Хошууд хаант засгийг байгуулан 70-аад жил оршин тогноод 1723-ны Гvш хааны ач Лувсандазан Манжийн ноёрхолын эсрэг босоод дарагдан мєхсєн байна. Тvvнээс хойш тэдний тєрєл нэгт монголчуудаасаа алслагдан салсан vндэстний мєхлийн ирмэгрvv чиглэсэн он жилvvд эхэлсэн гэхэд дэгсдvvлсэн болохгvй ээ. Одоо Хєх нуур мужид хоёр томоохон бvлэг Дээд монголчууд байх бєгєєд тэдний тэдний нэг Хэнаны Дээд монголчууд гэж нэрлэгдсэн 32 800 орчим хvн Хуангнан Жэvд байдаг харин нєгєє vлдсэн нэг бvлэг нь олонх нь Хайши Жэvд буюу нуурын баруун талд, зарим нь Найнан Жэv болон Найбэй Жэv буюу нуурын хойд урд талаар нутагладаг. Энэ хоёр бvлгийг дєхємхєн Тєвд болсон Тєвд болоогvй Дээд монгол гэж болно. Хэнаны Дээд монголчууд тєвдийн нєлєєнд маш их автсан бєгєєд одоо цєєхєн хэдэн єндєр настайчуудаас бусад нь монгол хэл, бичиг мэдэхгvй болсон байна. Харин нуурын баруун, урд хойд талд байх Дээд монголчууд одоо хэр монгол бага, дунд сургуульд суралцан монгол vсэг бичиг хэрэглэж, монгол хэлээр ярилцдаг. Тэдний хэл Ойрд аялгуутай (баруун монголчуудтай тєстэй) боловч бидний хэлтэй маш хялбархан нэвтрэлцэнэ. Манай монголчуудын нэг маш бvдvvлэг нэгэн алдаа бол биднийхээс жаахан л ондоо аялгатай ярьж байвал монгол биш гэсэн ойлголт юм. Цаашилбал, энэ бидний социйлизмийн vед олсон их бага ястай болж талцан мєргєлддєг буруу зуршлаас болсон. Манай улс дахь бага ястнууд маань хавчин гадуурхагдахгvйн эрхэнд, халхчуудын наадам шоглоом болохгvйн тулд єєрсдийн хэл аялгаа хаяж халх хэл яалганд суралцсаны хар гайгаар бид єнєєдєр монгол л бол бидэн шиг ярих ёстой гэдэг бvдvvлэг ухаанд нэвтэрсэн юм. Vнэндээ бол ямар ч хэл олон нутгийн яалгатай байх нь жам ёсны хэрэг бєгєєд ингэснээрээ тэд гадуурхагдах нь огтхон ч байж болшгvй хэрэг. Харин ч Дээд монголчуудын дунд бидний єнєєдрийн оросжиж европжисон хэлийг бодвол уугууль байгуудаараа хэрэглэгдэж буй vгсийн сангийн арвин сан хємрєг бий. Орчин vед гарч ирсэн орос vг монгол арвин байдаг шигхятад тєвд vг элбэг байх нь ч ойлгомтой. Тvvнчлэн биднээс дутуугvй олон хvн Тєвд нэртэй байх нь ч элбэг. Дээд монголчуудын амьдарлын хэв маяг нь манай малчдийн нэгэн адил бэлчээр сэлгэж, ууланд оторлож жилдээ наад зах нь таван удаа буурь сэлгэн сарлаг, тэмээ хєлєглєн нvvдэллэдэг. Тєвд, хятадуудад шахагдан хамгийн бэлчээр муутай гэгдэх Цайдамын хотгор дахь цєлєрхєг газар шахалдан бууж бэлчээр хомсдсон тул хонь, ямаа голдуухан маллаж, vхэр, сарлаг, тэмээ, адуу аль болох цєєхєн байлгахыг хичээнэ. Цайдмын талаар монгол гэрvvд хамгийн багаар хоёр километер дутамд байх бєгєєд дєхєєд очвол зундаа айл бvр гаднаа гурван гэртэй, том цагаан гэр нь зочны гэр, бага бор гэр хоол сvv цагааны гэр, харин дунд гэр нь тэдний гол амьдардаг гэр байна. Гэрт яваад орвол эсгийн vvдтэй, газар давтан тэгшилж эсгий ширдэг дэвссэн монгол айл байх нь тэдний хувьд бол энгийн хэрэг харин ийм байна гэж тєсєєлж байгаагvй бидний хувьд хачирхалтай бахархалтай санагдана. Дээд монголчууд монгол улсын хvн ирсэн гэхээр чимээгээр бvгд ирж харахын хvслэн болж нэг л олон жил уулзаагvй ах дvv, тєрєл садан, анд нєхєр ирсэн мэт догдлох нь альч айлд орсон мэдэгдэнэ. Монгол л юм хойно хоймроо залж цай хоол болон мах чанаж, шинэ хонь гаргахдаа тулдаг нь хамгаас ихээр хvндэтгэж байгаагийн илрэл билээ. Арга ч vгvй дээ бараг бvх л Дээд монголчуудын хувьд хамгийн анх удаа уулзаж байгаа тэднийхээр бол “жинхэнэ монгол хvн” юм хойно гайхаж бахадмаар болдог биз. Тэд бусад монголчуудаас тасарч ирээд 350 орчим жил болоход анх удаа Дээд монгол малчин айлд ирж байгаа хvн нь судлаач миний бие болж таарсан юм. Манай 1930-аад оны тєгсгєлд болсон эсэргvvний vеэр дvрвэж дутаасан хэдэн лам нараас ондоо хvн энд бараг ирж байсангvй ээ. Ирсэн ч байлаа гэсэн малчин айлд саатаж буусан нь цєєн биз, хот газар vзээд, бурхан номонд бараалхаж хvрээ хийдээр л ороод гараа байлгvй. Зарим нэг нь ихэд гайхаж чухам яагаад манай энд хvрээд ирэв гэж дахин давтан итгэж ядан асууж гайхаж суух буюу нvдэнд нь танай улсаас биднийг тоож хэн ч хэзээ ч ирээгvй, ирэхгvй гэсэн гоморхон нутгаа мєрєєдсєн харц байх нь хотод яваад эргэж ирдэггvй хvvгээ хvлээж цєхєрсєн хєдєєгийн нэгэн настан эхийг санагдуулна. Тvргэн зантай нэг нь энэ санаагаа шулуухан хэлж талархаж, баярлаж, бахдаж байгаагаа хэлэн гар чанга атгах нь ч тохиолдоно. Барууны орнуудаар тэр буман хятадын нэг нь гэж vзэгдэн гоочлуулж эсвэл хятад, япон, солонгос, америк, европчуудын хувьд дэлхийг тэртээ нэгэн цагт алж хядаж мориний туурай дор давтсан зэрлэг бvдvvлэг балмад харанхуй хvмvvсийн удам, хєгжиж ядаж байгаа ядуу орны иргэн гэж адлагдаж явсан миний хувьд гэртээ ирснээс єєрцгvй санагдаж билээ. Хотод ч ялгаагvй оюутны зєвлєлийнхєнтэй уулзахаар очиход хvлээж догдолсон хэдэн залуучууд угтаж билээ. Хожин анд нєхєд болоод сонсоход монгол улсын хvн ирнэ гээд костюм ємсєж зангиа зvvгээд догдлон хvлээж байснаа єгvvлж байсан юм. Ингээд л нєгєє олон асуултууд єрнєнє. Энд ирсэн монгол хvн цєєхєн байдаг шиг Дээд монголоос Монгол Улсад очиж vзсэн хvний тоо хуруу дарам цєєн байдаг. Бид тэдний тухай хэр бага мэддэгтэй адил бидний тухай ч тэд маш бага мэднэ. Хамгийн тvрvvнд хvмvvс миний монгол хэл тэднийхтэй нэвтрэлцэж байгаад ихэд баярлан танайхан ингэж чам шиг ярьдаг уу, бидний ярьж байгааг мэдэж байна уу гэхчилэг асууна. “Жинхэнэ монгол хэлийг” ойлгож тэдний хэл ч биднийхээс их зєрєєгvйгээс “бид бас монгол хэвээрээ байгаа юм байна” гэж найдвар тасарчаагvйгээ олж мэдсэндээ догдлон хэдэн зуун жил бичиг vсэг, хэл, соёлоо хаягvйгээрээ бахархана. Монол бичгээр бичсэн ном гаргаж ирэн “энийг гарах уу” гэдэг л хамгийн аймшигтай асуултуудын нэг байлаа. Монгол Хэл Бичгийн Дээд Сургууль гэж нэг жижигхээн хувийн сургуульд гурван жил лекцээ монгол бичгээр бичиж тєгссєндєє баярлахын сацуу бид ямар vнэтэй юмаа хаяж энэ д асуултанд гадаадад явж байгаа олон монголчууд маань байнга унадагт харамсмаар санагдана. Цааш нь тэгээд танай улсад малчин олон байна уу, айраг цагаа элбэг vv, бэлчээр хvрэлцээтэй юу, малаа туугаад очиж болох уу гэхчилэн сонирхоно. Миний амьдарч байсан Зvvн Хошуу болоод орчмын нутаг баян таргандаа тооцогдох бєгєєд нэг айл дунджаар 600-700 малтай (vvнээс иэхдвэл бэлчээрийн даац хэтрэнэ), євєлжєєндєє 2-3 єрєє євлийн байшинтай, дулаан малын хашаатай, хятад, хотон эсвэл тєвд малчинтай, машинтай, мотоциклтай, цахилгаан vvсгvvр мотортой, нарны туяагаар ажилладаг гэрэлтэй, кабелийн олон сувагтай зурагттай, VCD тоглуулагчтай, гар утастай, гэртээ утасгvй антениар долгион хvлээн авч дамжуулдаг суурин утастай, ямаа, тэмээний нолууран хєнжилтэй тэр нь бараг манай зарим хотын айлаас цэвэрхэн тийм л айлууд байдаг. Энэ бол баян айл биш харин амьжиргааны дундаж тvлшин юм. Мэдээж ядуухан айл байлгvй яахав, малаа бараад модоо барсан нь цєєхєн боловч таарна, гэхдээ Хєх нуур мужийн тєв Шинин хотод гуйлга гуйдаг, хятад, хотон, тєвд олон vндэстнvvд байвч монгол байдаггvйд тэд бахархана. Бидний л нєгєє дутаад vгvй болоод байна гэх настнаа хvндэтгэж нялхасаа хайрладаг тэр ёс хэв хэвээрээ байх нь сайхан. Бид монголд хєдєє судалгаагаар явахад сум, аймаг орон нутагт согтуу “нутгийн индианууд” нэг бус удаа тааралдаж тєвєг чирэгдэл болдог тэр суртахуун огт vгvй. Гадны зочинг хvндэтгэж тусална уу гэхээс ая тухыг нь алдуулах нэг ч алхам гаргахгvйг хичээх нь бидний яриад байдаг жинхэнэ монгол зочломхой ёс байлаа. Айлд морьтой яваад очиход гэрий эзэн эзэгтэй хоёр vvдэндээ гарч угтаж авах бєгєєд арай залуу эсвэл хvvхэд нь нь ирж зочноо мориноос нь буулгаж морийг нь уяан дээр аваачиж уяадаг монгол ёс маань тэнд л байдаг байна. Энэ мэтчилэн тэднийг биднээс ч илvv монгол гэдгийг оочоод баршгvй ээ. Тэдний ирээдvй энэ амьдрал шигээ гэрэлтэй бишээ. Тэдний нэгэн хэсэг нь нvдэн дээр нь харсаар байтад хальж урсаад Тєвд болчихсоныг тэд маш сайн мэднэ. Тєвдvvд тэднийг бэлчээрийг булаан дайрч vндэстний тооны олноор сэгээ сэтгээгvй шахаж гадуурхаж байгааг ч мэддэг. Бидний тєвдийн тухай тєсєєллєєс тэс ондоогоор Тєвдийг тэд дайснаа мэт харахаас аргагvйд хvрчээ. Нэг л єглєє хувьчлаад авчихсан євєл, зун, хавар-намрын бэлчээрийнх нь аль нэг дээр буланд нь тєвдийн хар “банаг” (сарлагийн хялгасаар сvлжиж нэхсэн дээвэртэй тєвдийн асар) барьчихсан хэдэн сарлагаа бэлчээчихсэн байдаг ажээ. Хэлээд нvvхгvй долоо хононо, сар болно, жил болсны дараа “энэ чинь миний бэлчээр” гээд нvvдэггvй гэнэ. Дарга цэрэг болоод заргалдвал бvгд тєвд, хятад дарга нар тул аргагvйн эрхэнд бэлчээрээ алдана. Ийм тvvх олон гардаг тул тєвд, монгол, хятад гурав газрын тєлєє жинхэнэ тулалдана, зодолдоно, ингээд vрэгдсэн алуулсан хvмvvс ч олон бий. Хєдєє суух цєєн тоот vндэстэн тул хоёр хvvхэд л гаргана. Хоёр хvvхдийн нэг нь л тусдаа гараад мал, бэлчээрээ євлєн vлдэнэ. Мал байвч бэлчээр vгvй нутагтаа vлдэж малчин болж монголоороо vлдэх боломжгvй тул нєгєє нэг нь хот орно сургуульд сууна, ажил олж хийнэ хятад болно. Аль сайн ажил олж хийнэ тєдий чинээ хятад хэл бичиг соёлд нэвтэрхий байхыг шаардана. Єєєрєєр хэлбэл, Дээд монголд монгол хэвээрээ vлдэнэ гэдэг бол малчин байнаа эсвэл сумын бага сургуульд багш болно л гэсэн vг. Vvнээс илvv хєгжил гэдэг бол тэдний хувьд хятад болно гэсэн vг. Тэдэнд монголоороо vлдэх сонголт vгvй, харин тєвд эсвэл хятад болох сонголттой. Олон хvмvvс нэгэнтээ нэг юм болох ёстой монгол байж чадахгvйгээс хойш хєгжиж хvчирхэгжиж байгаагаар хятад болох сонголтыг єєрийн эрхгvй хийнэ. Vvнд хатадын буруу ч байхгvй. Энэ улс хєгжлийнхєє жамаар л хєгжиж байна. Даяарчлал хотжилт бvх дэлхий нийтэд явагдаж байгаад хятадыг буруутгах аргагvй. Харин хотод монгол сургууль гэж vгvй. Наяхан мянган монголд хэн сургууль байгуулах зєвшєєрєл єгєх вэ дээ. Єглєє ч гэсэн монгол дунд сургууль тєгссєн хvvхэд тэр олон хятадтай уралдаад сайн сайхан мэргэжил амьдралд чадах билvv. Харин хятад сургуульд нь суугаад хятад болоод vзэлцвэл хавьгvй дээр болно. “Хар Тєвд нэг боллоо, хар Хятад хоёр дахиа болох тавилантай юмуу бид” гээд миний ємнє нулимстай хэлсэн Дээд монголчууд хэд байснийг хэлээд яах билээ. Ингээд монгол гэдэг нэртэй болгон хомсдоод, хавчигдаад vгvй болоод ирэх тусам тєдий чинээгээр тvvндээ хайртай болж, хvсэж vгvйлэх нь ихсэж, бие сэтгэл, явдал суудлаараа улам монгол байхыг эрхэмлэдэг ажээ. Яг л ийм болохоор Монгол Улсад vхэхээсээ ємнє очиж vзэх чин хvсэлтэй хvмvvс маш олон. Энд Дээд монголчууд ингэж суухад тэнд тэдний “монгол” гэдэг нэрээр нэрлэгдсэн бvхэл бvтэн улс байх нь юутай сайхан юутай бахтай. Дээд монгол оюутнууд Тєвд оюутнуудтай муудалцвал “дэлхий дээр Тєвд гэдэг нэртэй улс байдаггvй харин Монгол гэдэг нэртэй улс байдаг” гэж омгорхож ганц дуугvй болгодог гэдэг. Хєх нуурт очитлоо би єєрийгєє хэрдээ vндсэрхэг vзэлтэй, эх оронч гэж бодож байлаа. Харин одоо бол огт vгvй. Дээд монголчуудтай харьцуулвал миний vндэсхэрхэг vзэл хаана нь ч хvрэхгvй. Vндэсхэрхэг vзэл гэдэг яг л энэ мєчид туйлдаа хvрдэг бололтой. Ийм их сэтгэл євєрлєн тэдний аз нь шовойсон нэг нь Монгол Улсад очино. Харин бид ємд гутлын хэрvvлээ хийж нєгєє л єчvvхэн мэдлэггvй ухамсраараа тэднийг “хужаа” гэж хэнэг ч vгvй гадуурхаж биднийг чинь сэтгэлээсээ дэмжигч таван саяа хагас хvнийг єєрєєсєє тvлхэж байдаг нь євєр монголын хvн судлаач эрдэмтэн Урадын Булагийн “халх тєвтэй нэгтгэн нийлvvлэгч бус харин тvлхэн гадуурхаж задлан бутаргах” vндэсхэрхэг vзлийн онол єєрийн эрхгvй санаанд орж ирж байна. Дvгнэлт Дээд монгол бол Дундад Улс дахь бусад монголчуудын ганцхан жишээ бєгєєд цаашид бид таниж мэдэж байвал зохих олон монгол угсаатан байгаа. Энэ асуудал Дундад Улсаар зогсохгvй дэлхийн бусад улсад, хамгийн наад зах нь Орост буй, Халимаг, Буриадуудын асуудал мєн юм. Vvнээс vзвэл бидэнд бусад монголчуудаа танин мэдэх зайлшгvй шаардлага байгаа бєгєєд vvнд нийгэм-соёлын хvн судлалын ач холбогдол яахын аргагvй шаардагдана. Ийнхvv гvнд нь орж мэдэрсэн ямар ч монгол хvн дахин “хужаа” гэдэг vгийг хэлэхдээ болгоомжилдог бас тэгж хэлж байгаа хvнээс ичдэг болох байхаа. Тэд биднээс юу ч хvсээгvй ээ, зєвхєн “хужаа” гэдэг vгээ зєв хэрэглэж сурaхыг л хvсэж байгаа.



Д.Бум-Очир

Зүгээр л ...

Өнгөрсөн амралтын өдөр тэмдэгллийн дэвтэрээ сөхөж үзэж байгаад мэддэг бөгөөд мэддэггүй үгээ олж харав. Тэр нь
"Сайн хүн гэж хэнийг хэлэх вэ гэвэл дэргэд нь байхад санаа амар байж болох хүнийг хэлнэ
Ухаантай хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ гэвэл хүнийг уучилж чаддаг хүнийг
Эрх мэдэлтэй хүн гэж хүн чанартай хүнийг хэлнэ" гэсэн үгс байлаа.
Хальт уншихад нэг их юм бодогдуулахгүй байж мэднэ. Лавшруулаад жаахан бодвол асар гүн утгатай юм шиг санагдсан. За нэг ийм үг байдаг юм байна уншиж буй хүн минь.
Зүгээр л бичмээр санагдаад зүгээр л бичлээ.

Ном унших гоё юм аа.

Би багадаа ном унших дургүй нэг их оошоодгүй хүүхэд байлаа. Тийм ч болохоороо тэр үү миний бичгийн соёл маруухан хатуу хэлбэл муу. Харин сүүлийн үед сайхан цаг зав гарвал ном уншмаар бодогдоод байдаг болчиж. Тэр тусмаа түүхийн холбогдолтой ном. Би хамгийн сүүлд зууны шилдэг роман Лодойдамба гуайн "Тунгалаг тамир" романыг уншлаа киноог н үзсэн байсан болоод ч тэр үү, зохиол нь үнэхээр агуу болоод ч тэр үү нүдэнд төсөөлөгдөөд үнэхээр сайхан байсан шүү ёстой оюуны цэнгэл гэдэг л тэр байх. Бас "Манан Будан" гэдэг нилээн зузаан роман уншисан их таалгдсан. Яг тухайн цаг үед нь очисон юм шиг их сайхан санагдаж байсан. Ер нь "Амарсанаа", "Болор толь", "Цаг төрийн үймээн" гэх мэт номыг уншихад манай тал дийлдээд ирхэд өөрийн эрхгүй цээжнээс нэг юм огшоод дийлээд ирхэд нь баярлаж харамсалтайгаар зохиол маань дуусхад нүднээс нулимс гараад ер нь их сайхан юм билээ. Блог хэсэж яваад миний өчүүхэн блог руу орж ирээд цаг заваа гарздан уншаад дээр нь бага насаа над шиг өнгрөөсөн залуус байвал ном уншиарай гэж уриалах байна. Би мундагтаа ч биш зүгээр л надад сайхан байсан учир бусад над шиг богино бодолтой явсан хүмүүс бас уншаасай гэж хүсэж байна.

Удаан бичсэнгүй шүү

Блог бичихгүй удсан байна. Бараг яаж нэвтэрж орохоо хүртэл мартсан байна :-). Ийм удаан блог бичихгүй явсан минь шалтгаантай. Би нэг зүйлд анхаарлаа төвлөрүүлчихээр өөр зүйлд анхаарлаа төвлөрүүлж чададгүй муу зуршилтай юм. Гэхдээ хоосон байгаагүй л дээ ганц 2 юм бичиж байсан тавиагүй л болохоос. Энэ хугацаанд өөрийнхөө амьдралын талаар их л бодлоо. Бодлоо гээд буруу байх биш. Алдсан ч юм байна оносон ч юм байна. Гэхдээ миний оноо гэж үзэж байгаа зүйл маань магадгүй миний энэ наснд олдох хамгийин үнэт зүйл байх тийм л үнэтэй зүйлийг олж авсандаа би их баяртай байгаа. Харин алдаагаа цаашид давтахгүй байхыг хүсэж байна. Алдаа минь амьдрал гэдэг агуу том сургуулийн нэгээхэн өчүүхэн явцын шалгалт байсан байх. Хэдийгээр унаагүй ч тийм ч сайн өгч чадаагүй байх. Үүнийг намайг мэдэх миний алдсан алдааг мэдэх хүмүүс илүү бодитоор дүгнэх байх. Юм бүр амар биш юм билээ. Хүн бүр сайн биш юм билээ. За товчхондоо завсарлаж байгаад дахиж бичиж эхлсэн минь хувийн л юм болоод байх шиг байна. Гэхдээ гундуухан явхад блог хундага юмнаас илүү сайн нөхөр болдог, намайг анхааралтай сонсдог юм :D.

Үндсэрхэг үзэл

Миний нэг найз өөрийгөө үндсэрхэг үзэлтэй гэж тунхгалдаг. Бага залуу насандаа нилээн хэдэн хужаа нарыг энэ үзлийнхээ золиос болгож нударганыхаа амтыг үзүүлж явсан удаатай. Саяхан тэр найзтайгаа уулзаад ганц 2 пиво уугаад яриж суулаа. Тэгсэн найз маань кармаанаасаа хэсэг жижиг сажиг хог(автобусны билет гэх мэт) гаргаж ирээд ширээн дээр байсан үнсний саванд хаяв. Чи чинь яаж байгаа нь билээ гэж асуухад мань чинь үндсэрхэг үзэл гээд л цээжээ дэлдээд байдаг гэтэл би өөрөө эх орондоо нэмэр болоод шалисан юмгүй учир чадах зүйлээрээ бага ч атуугай нэмэр оруулъя гэдэг шүү. Тухайн үедээ нэг их итгээгүй боловч дараа нь хараад байсан чинь яг хэрэгжүүлж байна. Би ч бас бодлоо нэрээ автобусны билет зэргийг заавал гудамж талбайд ил хаях хэрэг алга кармаалж яваад хогийн савтай газар тааралдвал хаячихад бидний эх оронч үзэл тэр юм болов уу!
Үндсэрхэг үзэл гээд заавал том зүйл байх албагүй мэт санагдав!

Bodogdoh zuils

1. Minii bodhod bidnii mongolchuudiin diilenh olonh n bayarllaa gedeg talrahsan setgelee chuluutei ilerhiilj chaddagui ym shig yalan guya oir dotnii hundee. Minii tuhaid l gehed ijiinhee itgeliig aldchaad uuchilaarai gej helj chadahgui hooloi deer mini nulimstai mini zangiraad helj chadaagui tohioldol bii. Ertnees manai mongolchuud geriinhenteigee neelttei baigaagui buguud ene n barag bichigdeegui huuli bolson ym bolov uu? Esvel bid iluu ihiig huseed baidag ym bolov uu? Baruunii soyoliin ureer yertuntstei taniltsah bolomj oldson bil ee 20 dugaar zuund. Ene bolomjoor olon zuiliig uzej duullaa minii yariad baigaa zuil tedend manaihaas arai l uur ym shigee. Esvel bid nar dald mederhuigeer busdiigaa oilgodog ym bolov uu?


2. Hun(zaluuchuud, huuhed bagachuud) uuriiguu tom bolloo gej bodoj boldoggui ym uu da. Hun tom bolohiiin tuld biltgeltei baih heregtei met nadad sanagdaj baina. Olj avsan jaahan devshilee ongiroo oivorgon zangaaraa nuraah n enuuhend met genen tomoogui zandaaa hudlugduud ch ter uu zarimdaa uuriin medelgui aldah ym. Tom bolohiin tuld yaah yostoi ym be?
zarim hun yaridag l daa aldaj onj baidag ene orchilon gej. Tegvel zarim tom humuus aldahgui onood baih ym. Iim l tom bolohiin tuld hichneen aldah yostoi ym boloo?

Ehlel

Sain baina uu tanii amar amaglang uvliin dund sariin ene udur ailtgii. Minii bie humuusiin bichsen blog-uudiig unshaad uuriin blogtoi bolvol yaah bol gej bodood daraa n jaahan imeej baisnaa zoriglood neeheer shiidev. Zuvhun uuriin oron zai gej oilgood bichij baigaa tul hundegtej uzeerei gehdee bas shuumjlelee haramgui buulgaarai.
Za tand az jargal husii.